پیرامون فرش دستباف و نگهداری از آن

Creator : هادی پورجهان (کارشناس ارشد مدیریت و اقتصاد فرش)

Publish Date : 1400/4/30

فرش دستباف این هنر فاخر ایرانی همچون شعری ناب، تخیلات هنرمندان این سرزمین را بر سطور تار و پود خود با سرپنجه بافندگان صبور، گره به گره در قالب بهشتی رویایی با انبوهی از گل ها و پرندگان و چرندگان متجلی کرده است. این بهشت خیال انگیز از هزارهای دور همواره چشم نوازترین چشم اندازها را به چشمان متحیر انسانهای هنر دوست و زیبا پسند ارزانی داشته است. حال باید دانست که چگونه میتوان از این گلستان پر نقش و نگار حفاظت و نگهداری کرد. قبل از هر مطلبی باید بدانیم که تاروپود این دستبافته های فاخر از چه جان گرفته اند. ... Read more

معمولا تمام فرش های دستباف ایرانی از الیاف پشمی، پنبه ای و یا ابریشمی بافته شده اند. ممکن است ساختار یک فرش دستباف ایرانی کاملا از الیاف پشمی و یا ابریشمی بوده باشد و یا ترکیبی از پشم، ابریشم و پنبه باشد که الیاف پنبه معمولا به عنوان تار و یا پود مورد استفاده قرار می گیرند و الیاف پشمی و ابریشمی می توانند به عنوان تار، پود و پرز استفاده شده باشد. حال که با ساختار فرش های دستباف ایرانی آشنا شدیم به ویژگی های هر یک از این مواد می پردازیم. 1-الیاف ابریشمی الیاف ابریشمی جزء الیاف حیوانی است که حدود 98 درصد وزن آن را از پروتئین تشکیل شده است این الیاف دارای پیشینه ای به طول تاریخ می¬باشد که ابتدا توسط چینی ها بدست آمد و به سایر نقاط جهان گسترش داده شد. کشور ایران نیز در 2400 سال قبل از میلاد به این الیاف دسترسی پیدا کرد. کاربرد این الیاف در خامه و چله فرش به منظور اصول ظرافت های بالا، بهره گیری از درخشندگی الیاف آن و افزایش ارزش فرش دستباف صورت می گیرد. ابریشم بیشتر کاربرد تزئینی داشته و درصد ارزشی قابل توجهی از تولید فرش دستباف ایران را به خود اختصاص میدهد. برخی از ویژگی های الیاف ابریشمی به شرح زیر می باشد: -این الیاف آب را به خوبی جذب می کند -خاصیت ارتجاعی آن از پنبه بیشتر و از پشم کمتر است -از قابلیت ریسندگی و تابندگی خوبی برخوردار می باشد -حشره بید و سوسک فرش بر روی این الیاف تاثیری ندارند -هنگام سوختن از آن بوی مو یا پر سوخته متساعد میشود -در مقابل حرارت مقاومت خوبی دارد -طول لیف آن بسیار بلند است -رنگ پذیری آن بسیار بالاست اثر عوامل شیمیایی بر الیاف ابریشم: بافت پروتئینی سمق روی الیاف ابریشم که سرازین نامیده می شود جنبه حفاظت از الیاف را دارد و از پروتئین خود لیف ابریشم آسیب پذیرتر است ولی مادامی که نیاز به الیاف خاص ابریشم نباشد معمولا از سمق گیری آن صرف نظر می کنند قلیاهای قوی به سرعت و قلیاهای ضعیف به آرامی ابریشم را در خود حل میکنند قلیاهای خیلی رقیق سطح ابریشم را خشن و کدر کرده و باعث تورم آن می شود. آب اکسیژنه موجود در برخی شوینده ها پس از جذب توسط ابریشم، موجب اکسید شدن و تغییر رنگ الیاف می شود. محلول های کلردار موجب تغییر رنگ ابریشم به زرد، کاهش استحکام و خارج شدن لیف از حالت طبیعی می شوند. اسید های معدنی غلیظ بلافاصله به ابریشم صدمه میزنند، اما اسید های معدنی رقیق به مرور زمان آن را حل میکنند. اسید های آلی موجب خشک و خشن شدن الیاف و افت سطح درخشندگی آن ها می شود. اثر زمان بر الیاف ابریشم: ابریشم در مجاورت اکسیژن و رطوبت به مرور زمان اکسید می شود و تغییر رنگ میدهد و اگر مدت زیادی در این شرایط قرار بگیرد حالتی شبیه به فاسد شدگی به آن دست می دهد و رنگ آن به زرد مات تغییر پیدا می کند. اثر نور خورشید بر الیاف ابریشم: نور خورشید در هوای خشک باعث تیرگی، مات شدن و افت درخشندگی ابریشم و در هوای مرطوب موجب اکسید شدن آن می شود که در بالا ذکر شد. اثر حرارت بر الیاف ابریشم: ابریشم تا 140 درجه سانتی گراد را به خوبی تحمل می کند در 150 درجه به رنگ قهوه ای در می آید و پس از آن سوخته و تجزیه می شود. هنگام سوختن خاکستری نرم از خود جای می گذارد. 2-الیاف پشم لیف پشم یک لیف حیوانی است که همه خواص لازم برای استفاده در پرز فرش دستباف ایران را یکجا دارد. ساختار شیمیایی این الیاف از مواد پروتئینی( آلبومین، مواد سفیده ای و کراتین ) است. حدود 80 درصد پشم تولیدی در دنیا به مصرف فرش دستباف می رسد. این الیاف به دلیل داشتن خصوصیات زیر کاربرد ویژه ای در تولید فرش دستباف پیدا کرده است. -عایق حرارتی -چرک پذیری کم -طول مناسب الیاف -مقاومت سایشی بالا -پوشانندگی زیاد بافت -ارتجاعیت بالا که موجب برگشت پذیری پرز به حالت اولیه و حفظ خواب فرش می شود -جذب رطوبت بالا که موجب مناسب بودن آن در تماس با پوست بدن می شود -رنگ پذیری زیاد که از بالا بودن جذب رطوبت ناشی می شود -راحتی و امنیت راه رفتن -عایق صوتی پشم به دلیل ویژگی های خاص فیزیکی و شیمیایی، آسیب پذیری های مخصوص به خود را دارد. اثر عوامل شیمیایی بر الیاف پشم: اسیدها تاثیر مخربی بر باندهای عرضی الیاف فرش دارند و موجب شکسته شدن آنها و در نتیجه افت استحکام و در نهایت متلاشی شدن الیاف می شوند. میزان آسیب اسید ها به الیاف به غلظت اسید، درجه حرارت آن و زمان واکنش بستگی دارد. اسید های رقیق بر الیاف پشم تاثیر چندانی ندارند و در تماس با این اسید ها برخی پیوند ها شکسته می شوند اما در نتیجه شست و شو با آب خالص پیوند های جدید تشکیل می شوند. مواد قلیایی نیز بر روی الیاف پشم تاثیر می گذارد که میزان این اثر به غلظت، دما، زمان و نوع قلیا بستگی دارد. مثلا محلول سود سوز آور غلیظ در دمای محیط و در زمان کوتاه اثر تخریبی شدید بر روی پشم نشان نمی¬دهد بلکه فقط فلس های پشم را جدا می کند اما همین محلول با غلظت پنج درصد در زمان پنج دقیقه در دمای جوش می تواند الیاف را حل نماید. بر اثر استفاده از قلیا پشم زبر می شود، چرا که چربی های آن توسط قلیا هیدرولیز خواهد شد. اثر نور خورشید بر الیاف پشم: الیاف پشم در معرض آفتاب، تحت تاثیر اشعه مادون قرمز که بخش اعظم تشعشعات خورشید را تشکیل می دهد حرارت زیادی جذب میکند همین حرارت موجب می شود رنگ الیاف به زردی گراید. شدت تابش و رطوبت محیط بر کیفیت این تغییرات موثر خواهند بود. تابش شدید و طولانی نور خورشید بر الیاف پشم موجب خشک و خشن شدن این الیاف در زیر دست می شوند. اثر حرارت بر الیاف پشم: الیاف پشم در دمای 100 درجه سانتی گراد حالت زبر و خشکی به خود می گیرند که با افزودن رطوبت می توان تا حدی لطافت و نرمی را به آن بازگرداند اگر مدت زیادی در این درجه حرارت بمانند ابتدا به زرد و سپس به قهوه ای تغییر رنگ داده و تخریب می شوند. اثر رطوبت بر الیاف پشم: رطوبت به خصوص در فضاهای بسته که هوا کمتر جریان دارد یا به طور کل کمتر جریان پیدا می کند، موجب فساد سریع پشم می شود. دمای بالا و محیط قلیایی نیز به سرعت بخشیدن به این فساد کمک می کند. سریع ترین روش پیشگیری از پوسیدگی ایجاد جریان هوای مناسب است. 3-الیاف پنبه پنبه یک لیف گیاهی است که کاربرد وسیعی در بافت ( تار و پود ) فرش دستباف دارد. در حال حاضر در حدود 70 درصد از فرش های دستباف جنس تاروپودشان از پنبه می باشد که این سطح مصرف عمدتا از استحکام کششی نسبتا خوب و ثبات ابعادی بالای پنبه ناشی می شود از سوی دیگر پایین بودن مقاومت سایشی پنبه و چرک پذیری زیاد و همچنین بالا بودن درصد الیاف کوتاه در آن مانع استفاده از آن به عنوان پرز فرش دستباف می شود. کیفیت الیاف پنبه بر مبنای طول آن تعریف می شود و پس از آن مشخصات دیگری از جمله استحکام، درصد الیاف کوتاه، ظرافت، سفیدی و درصد ناخالصی ها تعیین کننده¬ی کیفیت الیاف پنبه است. یکی از کارهایی که روی پنبه انجام می شود مرسریزه کردن پنبه است که این عملیات باعث درخشندگی و استحکام لیف پنبه می شود ( سطح مقطع لوبیایی شکل به دایروی شکل تغییر پیدا می کند ). اثر مواد شیمیایی بر الیاف پنبه: در مصارف معمولی الیاف پنبه در مقابل مواد شیمیایی مقاومت خوبی از خود نشان می¬دهند. اسیدهای گرم و رقیق و یا اسید های سرد و غلیظ موجب تجزیه این الیاف می¬شوند. لذا پنبه در مقابل محلول سرد و اسید ها در کوتاه مدت به خوبی مقاومت می کند الیاف پنبه تمایل خاصی به جذب گازهای اسیدی موجود در هوا دارند. اسیدهای رقیقی که از حل این گازها در رطوبت موجود در هوا حاصل می شوند، جذب الیاف پنبه شده و به مرور زمان موجب تغییرات خواص آن می شوند. نخست آنکه رنگ کالای پنبه ای به زردی می¬گراید، خواص سطحی و انعطاف پذیری خود را از دست دادن و زیر دست به صورت کاغذ کهنه حس می شوند. دیگر آنکه خواص مکانیکی آن به شدت افت کرده و به کلی کالای پنبه ای، دگرگون می شود. اثر زمان بر الیاف پنبه: پنبه مقاومت مناسبی در اثر گذر زمان دارد، به شرط آنکه در انبارداری آن شرایط مناسب اعمال شود. نکته ی دارای اهمیت این است که معمولا شرایط مناسب جهت انبارداری آن اعمال نمی شود. پنبه خام در مقابل رطوبت زیاد در دمای بالا و شرایط عدم وجود هوا، مقاومت خوبی ندارد و موجب فساد و پوسیدگی پنبه و تغییر رنگ و افت استحکام آن می شود. چنانچه گفته شد، چله های که مدت زیادی روی دار می مانند، با جذب اسیدهای موجود در هوا دچار افت خواص مکانیکی و تغییر خواص سطحی می شوند. اثر نور خورشید بر الیاف پنبه: چنانچه پنبه به مدت طولانی در معرض نور خورشید قرار گیرد به تدریج رنگ آن زرد و استحکامش کاهش می یابد. بیشتر این تغییرات از اشعه ماورائ بنفش و طول موج های نامرئی ناشی می شود. اثر مخرب نور خورشید در هوای گرم و مرطوب شدید تر است. با استفاده از برخی از رنگ ها می توان مقاومت پنبه در مقابل نور آفتاب را افزایش داد. اثر حرارت بر الیاف پنبه: مقاومت الیاف پنبه در برابر حرارت زیاد است وقتی پنبه به مدت چند ساعت در حرارت 120 درجه سانتی گراد قرار میگیرد شروع به زرد شدن می¬کند. در130 درجه به مقدار قابل توجهی تجزیه می شود و در نهایت در140 درجه طی چند دقیقه به شدت آسیب دیده و می سوزد. این الیاف ممکن است خود رنگ بوده باشند و یا با رنگزاهای طبیعی و گاه شیمیایی رنگرزی شده باشند که این اتفاق به نیاز، سلیقه، امکانات و سفارش تولید هنرمند خالق این اثر بستگی دارد. ممکن است الیاف ابریشمی، پنبه ای و یا پشمی هر کدام به شکلی خاص در مواجهه با مواد شیمیایی، رطوبت، هوازدگی، نور و جانوران بویژه حشرات دچار صدمه و آسیب شوند که گاه این آسیب ها می تواند بسیار جدی بوده و ارزش این دستبافته های فاخر را به شدت کاهش دهد. برای مقابله با این آسیب رسان ها در برخی از کتاب ها و سایت های اینترنتی راه¬هایی ذکر شده است که بیشتر با توجه به ارزشمندی و حساسیت الیاف فرش های دستباف می بایست توسط افراد کار آزموده و ماهر ترمیم و اصلاح شوند. در عین حال می توانیم بدون نیاز به افراد ماهر از این سرمایه های هنری، حفاظت و نگهداری کنیم. برای این مهم رعایت نکات زیر الزامی است: 1-فرش های دستباف را بر روی دیوار ها و زمین های نمناک پهن یا نصب نکنیم. 2-سعی کنیم این دستبافته های ارزشمند را به طور مداوم در معرض نور شدید قرار ندهیم. 3-اگر فرش¬هایمان در فضاهای بسته پهن یا نصب هستند هر از گاهی درها و پنجره¬ها را باز کنیم تا هوا جریان پیدا کند. 4-بطور دوره ای حتی اگر محیط مورد استفاده تمیز هم باشد، زیر فرش های پشمی را قسمت لبه ها جارو بزنیم. 5-برای نگهداری فرش های دستباف در انبار سعی کنیم آنها را به صورت لوله شده نگهداری کنیم و قبل از لوله شدن خاک و غبار را از آنها بزداییم. 6-در انبار داری فرش ها آنها را در محلی خنک و دور از رطوبت نگهداری کنیم. 7-فرشهای دستباف را هر چند ماه یک بار در محیطی که پهن هستند بچرخانیم تا به صورت یکنواخت پا بخورند. 8-سعی کنیم از جارو برقی برای جارو کردن فرش های دستباف استفاده نکنیم زیرا استفاده طولانی مدت از جارو برقی به الیاف فرش ها آسیب می زند. 9-فرش های دستباف را تا جایی که امکان دارد در معرض اشیای سنگین و نوک تیز مثل پایه ی کمد، مبل و میزها قرار ندهیم. 10-درصورت بروز لکه¬هایی مانند روغن، لاک ناخن، جوهر خودکار و ... سعی کنیم در ابتدا با ابزاری کاردک مانند مثل چاقوی میوه خوری بدون آسیب زدن به پرزها و گسترش آن، لکه را برداریم و برای اصلاح نهایی آنرا به فردی متخصص بسپاریم. 11-برای تمیز کردن لکه ها از به کار گیری مواد شیمیایی و حلال ها خودداری کنیم. 12-در صورت خیس شدن فرش¬هایمان با آب یا نوشیدنی ها سعی کنیم به سرعت تا جای ممکن به وسیله پارچه های تمیز محل خیس شدگی را خشک کنیم. 13-اگر فرش ما بعد از خیس شدگی دچار رنگ دادگی شده است به هیچ عنوان برای خشک کردن آن از اتو یا سشوار استفاده نکنیم.

User comments

0 Comment

Your comment was successfully submitted
Please enter your name Please enter your email Please enter your comment
Post your comment
Please login to post a comment Register / Login
Article rating 0